De waarheid achter complottheorieën: wat zijn ze echt? - NABL (2024)

Je hoort steeds vaker over complottheorieën, niet alleen via social media, maar ook in traditionele media en de politiek. Wat is een complottheorie eigenlijk? En wat maakt iemand vatbaar voor complotdenken? Zijn complotdenkers allemaal paranoïde, slecht geïnformeerde en sociaal geïsoleerde gekkies, of schuilt er meer achter dat stereotype beeld?

Na het lezen van dit artikel weet je wat mensen drijft richting complottheorieën, welke gevaren dat met zich meebrengt en hoe je omgaat met mensen die er extreem andere denkbeelden op nahouden dan jijzelf.

So much of life, it seems to me, is determined by pure randomness.

Sidney Poitier

Wat definieert een complottheorie?

Voordat we in de wereld van complottheorieën duiken, moeten we eerst vaststellen wat een complottheorie is. Voor complottheorieën is geen eenduidige definitie, maar zelf vind ik de definitie van journalist Maarten Reijnders, auteur van het boek ‘Complotdenkers’ duidelijk en beknopt:

Complotdenken is de neiging om een bepaalde gebeurtenis, ontwikkeling of toestand als het resultaat van een samenzwering te verklaren.

Als toevoeging op deze definitie heeft onderzoeker Jan-Willem van Prooijen van de Vrije Universiteit Amsterdam de volgende 5 randvoorwaarden voor een complottheorie gedefinieerd:

1. Een complottheorie legt verbanden die niet altijd evident of logisch zijn;
2. Er is intentionaliteit in een complottheorie. Dingen gebeuren niet toevallig of door meer abstracte krachten;
3. Er is altijd sprake van coalities of een groep;
4. Een complottheorie is vijandig van aard. Goedaardige complotten – zoals Sinterklaas – noemen we geen complottheorieën;
5. Een complot is geheim en vindt plaats achter de schermen.

Een complottheorie gaat dus uit van groepen die in het geheim en bewust kwaadwillend handelen. Let op dat een complottheorie niet per se onwaar is, maar alleen onbewezen. Complottheorieën kunnen ook gebaseerd zijn op een daadwerkelijke samenzwering.

Hoe ontstaan complottheorieën?

Met een complottheorie is het een beetje als met een roddel: opeens is het er en de oorsprong is lastig te achterhalen. Daarbij kan een complottheorie, net als een roddel, klein beginnen en gaandeweg steeds verder groeien.

Wat we in algemene zin weten over complottheorieën is dat ze vaak voortkomen uit angst. Inonzekere tijdenis de kans op het ontstaan van complottheorieën dan ook aanzienlijk.Deze BBC Real videogeeft een prachtig inkijkje in het ontstaan van een complottheorie. De video vertelt het verhaal van ‘The Great Moon Hoax’ uit 1835. Het is interessant om te zien dat fake news van alle tijden is en dat het verdienmodel van klassieke media in de loop der tijd weinig veranderd is:hoe absurder het verhaal, des te interessanter we het vinden en des te meer kranten verkocht worden en hoe hoger de kijkcijfers zijn.

Een recenter voorbeeld van de anatomie van een complottheorie vind je indit artikel van Dimitri Tokmetzis, waarin hij een zeer gedetailleerde tijdlijn van het ontstaan van de ‘pizzagate’ complottheorie beschrijft.

Neemt de hoeveelheid complottheorieën de laatste jaren toe?

Bewijs dat de laatste jaren meer complottheorieën rondgaan of dat er meer mensen in geloven is er niet. Complottheorieën zijn wel zichtbaarder, waarvoor 3 oorzaken te benoemen zijn:

1. Social mediabieden iedereen een megafoon. Via onze mobiele telefoon hebben we tegenwoordig de hele wereld in onze broekzak en iedereen kan daarmee een enorm publiek bereiken.
2. Van alle emoties verspreid woede het eenvoudigst op social media, omdat het aanzet tot actie.
3. Mensen met extremer gedachtengoed zijn eerder geneigd berichten te liken of delen. Misschien doe jij dat zelf ook wel over je hobby of werk waarover je gepassioneerd bent.

Complottheorieën zijn tegenwoordig dus erg zichtbaar, maar ze zijn van alle tijden. Het verhaal van ‘The Great Moon Hoax’ waarover je hierboven las stamt uit 1835, maar ook ver daarvoor was al sprake van complottheorieën. Zo waren sommige romeinen ervan overtuigd dat de grote brand van Rome was aangestoken door handlangers van keizer Nero. Ook in de Middeleeuwen kwamen deze theorieën voor, bijvoorbeeld ten tijde van de pest, die het gevolg zou zijn van de door Joden vergiftigde watervoorziening.

Welke mensen zijn gevoelig voor complotdenken?

Wat maakt iemand vatbaar voor complottheorieën? Complotdenkers heb je in veel verschillende gradaties en er is dan ook geen geijkt profiel van mensen te schetsen. Wel zijn er 3 zaken die de kans dat je in complotten gelooft vergroten:

1. Goedgelovige mensenzijn logischerwijs gevoeliger voor complottheorieën. Interessant is dat mensen die in complotten geloven ook bovengemiddeld vaak geloven in paranormale verschijnselen.
2. Mensen die zich inde extremen van het politieke spectrumbevinden grijpen ook eerder terug op complottheorieën.
3. Boze mensen. Inhun onderzoek uit 2020concludeerden onderzoekers Greenstein en Franklin dat de ontvankelijkheid voor foutieve informatie toeneemt met boosheid.

Naast bovenstaande punten speelt deconfirmation biaseen belangrijke rol: we zijn eerder geneigd theorieën te gelovendie passen bij onze bestaande overtuigingen. Ideeën en waarnemingen die niet in ons wereldbeeld passen leggen we liever naast ons neer. En dan is er nog hetmere exposure effect: hoe bekender iets is of hoe vaker je daarmee in aanraking komt, des te groter de voorkeur daarvoor.Je sociale omgeving is van grote invloed, ook als het gaat om complotdenken.

Los van de vraag wie gevoelig is voor complotdenken geloven we hier allemaal wel in bepaalde mate in. Complotdenkers zijn lang niet allemaal geïsoleerde, sociaal gestoorde gekkies die totaal wereldvreemd zijn. Het zijn vaak ook intelligente, hoogopgeleide mensen die in complottheorieën geloven.

De vraag is niet óf je gelooft in complotten, maar in welke complotten je gelooft. Als je denkt dat ‘het management’ je geen promotie geeft, omdat ze vrouwen voortrekken, dan is dat op kleine schaal ook al een vorm van complotdenken.

Er is ook een eigenschap die je minder gevoelig maakt voor complotdenken. Wanneer je analytisch denkvermogen sterk is ontwikkeld dan neemt de kans dat je in complottheorieën gelooft namelijk af.

Wat typeert een complotdenker?

Net zomin als je dé Nederlander kan typeren is het onmogelijk dé complotdenker te karakteriseren. Complotdenkers variëren van mensen die te weinig oog hebben voor informatie die niet past binnen hun denkbeelden tot en met volstrekte wappies die denken dat de wereld wordt gerund door reptielen die via 5G zendmasten ziektes verspreiden onder de mensheid. Welke eigenschappen hebben deze individuen gemeen?

De 7 eigenschappen van complotdenkers

InThe conspiracy theory handbookbeschrijven onderzoekers Lewandowsky en Cook 7 eigenschappen die je veel terugziet bij complotdenkers. Deze eigenschappen, te onthouden via het acroniem CONSPIR, zijn:

1. Contradictory. Complotdenkers kunnen gelijktijdig geloven in meerdere complotten die elkaar tegenspreken. Dat klinkt gek, maar dat zit zo: de complotdenker is zo overtuigd van de kwade manier van werken van een groepering, bijvoorbeld de overheid, dat die overtuiging zwaarder weegt dan het aanhangen van een intern coherente overtuiging en wereldbeeld.
2. Overriding suspicion. Alles dat niet binnen de kaders van de complottheorie past wordt sceptisch benaderd.
3. Nefarious intent. Degene over wie het complot gaat of die de touwtjes in handen heeft, heeft snode plannen.
4. Something must be wrong. Ook als specifieke punten worden ontkracht blijft de overtuiging dat er ‘iets mis is’.
5. Persecuted victim. De complotdenker ziet zichzelf vaak als slachtoffer.
6. Immune to evidence. Bewijs dat de theorie tegenspreekt wordt weerlegt, bijvoorbeeld omdat het zou zijn gefabriceerd door de mensen die achter het complot zitten.
7. Re-interpreting randomness. Complotdenkers hebben vaak de overtuiging dat niets bij toeval gebeurt.

Een 8^steeigenschap

Aan bovenstaande lijst van Lewandowsky en Cook zou ik willen toevoegen dat narcisme ook op de loer ligt: Jij snapt hoe het zit, terwijl al die andere mensen in ‘the matrix’, een fictieve wereld, leven. Veel complotdenkers omschrijven hun transformatie dan ook als ‘wakker worden’. De vraag daarbij is natuurlijk of ze de waarheid in pacht hebben, of dat ze zich opde piek van mount stupidbevinden.

De paradox is dat de eigenschappen die complotdenkers typeren niet leiden tot het ontmaskeren van daadwerkelijke complotten. Als je dat wilt doen dan is het juist belangrijk dat je al het bewijs kritisch onderzoekt, bereid bent je hypothese aan te passen zodra nieuwe informatie aan het licht komt en een consistente theorie aanhangt.

Hij nuanceert met zijn verstand de waarheid tot een diamant die steeds van kleur verandert als je anders kijkt

Uit het lied Mijn ikken van Harrie Jekkers

Wat levert complotdenken je op?

Wat levert het aanhangen van complottheorieën je op? Waarom zou je tegen de stroom inzwemmen?

Een evolutionaire verklaring

Zoals bij veel van onze gedragingen is ook het nut van complottheorieën evolutionair te verklaren. Toen we lang geleden in groepen over de koude toendra trokken, was buiten je eigen stam iedereen een vijand. Het herkennen van patronen van gevaar was dus essentieel om te overleven. Hoorde je geruis in het struikgewas, dan kon je maar beter weg zijn voordat je werd vermoord. Het loonde om wantrouwend te zijn tegen anderen. Complotdenkers zien ook vandaag de dag nog op eenzelfde manier patronen van gevaar gebaseerd op wantrouwen.

Nog 5 redenen om in complotten te geloven

Naast een evolutionaire verklaring zijn nog 5 redenen te benoemen waarom mensen complottheorieën aanhangen:

1. We houden van verhalen.Een goed verhaalprikkelt de verbeelding en verspreid zich makkelijker dan droge feiten.
2. Aandacht. Stel dat je in de sociale omgang weinig voorstelt en mensen letten niet zo op je. Hoe extremer de ideeën die je uitdraagt, des te meer aandacht je daarmee krijgt. Ook negatieve aandacht is aandacht.
3. Angst. Complottheorieën komen voort uit angst: we begrijpen de complexe wereld om ons heen niet en een complottheorie biedt duidelijkheid en een verklaring. Het geeft een gevoel van rust te weten dat we niet zijn overgeleverd aan willekeur, maar dat bepaalde mensen aan de touwtjes trekken, ook al hebben die mensen slechte intenties.
4. Afschuiven van schuld en invloed. Als de dingen niet gaan zoals jij wilt of het zit je tegen in het leven, dan is het fijnde schuld daarvan op een ander af te schuiven.
5. Proportionality bias.De proportionality bias is de neiging te geloven dat grote gebeurtenissen grote oorzaken moeten hebben. In werkelijkheid zijn veel systemen complex en is de werking moeilijk te overzien. Wat een complotdenker als samenzwering ziet kan in het echt ook een uitwas of ongewenste bijwerking van het systeem zijn.

Wil je meer weten over de beweegredenen van complotdenkers? In de korte documentairePersonal truthwordt de complottheorie ‘pizza gate’ en de beweegredenen van de complotdenkers daarachter onderzocht.

En dan is er nog de rol van de media

Het verdienmodel van veel mediabedrijven heeft ook baat bij complottheorieën. Hoe meer de behandelde nieuwsitems afwijken van de norm,des te groter de nieuwswaarde.Hoe meer nieuwswaarde des te meer advertentie-inkomsten, wat nog steeds het belangrijkste verdienmodel is voor veel mediabedrijven.

Daarnaast geeft de framing in bijvoorbeeld talkshows een verkeerde voorstelling van zaken. Vaak wordt een complotdenker tegenover een deskundige gezet. Dat kan de indruk wekken dat dit ook de verhoudingen in de samenleving afspiegelt, namelijk dat de meningen sterk verdeeld zijn. In veel gevallen zou je echter 99 mensen tegenover die ene complotdenker moeten zetten om een representatief beeld te scheppen.

The universe is under absolutely no obligation to make any sense to you

Neil deGrasse Tyson

Hoe schadelijk zijn complottheorieën?

Het is te makkelijk om te verwijzen naar de Tweede Wereldoorlog om de desastreuze gevolgen van complottheorieën aan te tonen. De Holocaust en bijvoorbeeld de 76 door Anders Breivik vermoorde jongeren zijn gruwelijke voorbeelden, maar het zijn ook extreme excessen.

Het echte gevaar van complottheorieën schuilt niet in het verkondigen van een absolute profetie, maar in het zaaien van twijfel. Het doel van complotdenkers is om bestaande structuren onderuit te halen, zonder daarvoor iets relevants en plausibels in de plaats op te bouwen. Ze focussen op de (denk)fouten van experts en instituten en trekken gelijk alle correcte bevindingen en feiten ook in twijfel.

Het probleem daarmee is dat de mensen die twijfelen hun keuze wellicht baseren op verkeerde informatie. Vaak is informatie ontzettend lastig te falsificeren en als het online eenmaal rondzingt, dan is dat nauwelijks nog ongedaan te maken of te neutraliseren. Wanneer vervolgens kinderen sterven omdat ze niet gevaccineerd zijn of een bezorgde burger met een doorgeladen pistool een pizzatent inloopt, dan zijn dat voorbeelden van de dieperliggende schade die complottheorieën aanbrengen.

Zijn complotten waarschijnlijk?

Hebben mensen die in complottheorieën geloven gewoon wat te veel spannende sciencefiction en actiefilms gekeken? Of schuilt er een kern van waarheid in de ideeën die zij er op nahouden?

Allereerst moeten we ons realiseren dat complotten daadwerkelijk bestaan. Enkele voorbeelden zijn:

• Het Watergate schandaal (1974)
• De LIBOR affaire (2005 – 2010)
• De NSA onthullingen van Edward Snowden (2013)
• Het dieselschandaal bij Volkswagen (2015)
• De tabaksindustrie en fossiele energiebedrijven die al tientallen jaren bekend waren met de schadelijke gevolgen van hun werk, daartegen desondanks geen actie ondernamen en schadelijke stoffen zelfs bleven promoten.

Complotten zijn dus niet alleen waarschijnlijk, bovenstaande complotten zijn zelfs aangetoond. Als nog nooit een complottheorie was bevestigd, dan zouden er nu waarschijnlijk niet zoveel mensen in geloven.

Naast aangetoonde complotten doen veel complottheorieën de ronde, zoals:

• De maanlanding is in scène gezet.
• De aarde is plat.
• De wereld wordt geleid door kwaadaardige reptielen.
• Klimaatverandering is een hoax.
• Het medicijn tegen kanker bestaat al, maar wordt door grote farmaceuten achtergehouden.
• De aanslagen op 11 september 2001 waren het werk van de Amerikaanse overheid.

Hoe kunnen we onderscheid maken tussen plausibele complotten en complete waanbeelden? Het helpt jezelf 3 vragen te stellen.

1. Hoeveel mensen zouden bij het complot zijn betrokken?

In zijn paperOn the viability of conspirational beliefsstelt onderzoeker David Grimes dat hoe meer mensen bij een complot betrokken zijn, des te groter de kans is dat het complot uitlekt. Om dit aan te tonen gebruikt hij een statistisch model. Zijn resultaten tonen aan dat het zeer onwaarschijnlijk is dat complotten waarbij meer dan 1000 individuen betrokken zijn na enkele jaren nog niet aangetoond of ontdekt zijn.

Bij het model en de aanpak van Grimes zijn verschillende kanttekeningen te plaatsen, maar het algemene idee staat als een huis. Iedereen die weleens een verassingsfeest heeft georganiseerd weet hoe moeilijk het is binnen een groep mensen een geheim te bewaren. Hoe meer individuen betrokken moeten zijn bij de mogelijke samenzwering, des te kleiner de kans dat daadwerkelijk sprake is van een complot.

2. Wat zegt je boerenverstand?

Net zoals dé complotdenker niet bestaat, varieert ook de plausibiliteit en gradatie van de complottheorieën zelf. Iedereen voelt wel aan dat de maanlanding in scène zetten plausibeler is dan de complottheorie dat we geregeerd worden door reptielen. De omvang, absurditeit en schaal van deze theorieën zijn van een andere ordegrootte. Merk op dat ook het in scène zetten van de maanlanding zeer onwaarschijnlijk is, gezien het aantal mensen dat bij dat complot betrokken zou moeten zijn.

Hoor je over een complottheorie, ga dan na wat je boerenverstand je vertelt.

3. Kan je Occam’s razor toepassen?

Occam’s razoris een principe uit de filosofie dat stelt dat wanneer je te maken hebt met 2 tegenstrijdige hypothesen die eenzelfde fenomeen verklaren, de hypothese met de minste aannamen de voorkeur geniet.

Worden bij een complottheorie de meest waanzinnige verklaringen bedacht om de theorie overeind te houden? Wordt bij elk nieuw stukje informatie de theorie zo aangepast dat het allemaal nog veel onwaarschijnlijker lijkt? Is er een veel logischere en plausibelere verklaring? Wees dan extra alert.

Het blijft lastig

De drie vragen hierboven helpen bij het inschatten van de plausibiliteit van een complottheorie. Toch blijft het ontzettend lastig. Als je dat echt wilt begrijpen, dan raad ik je aan de podcast ‘dit kan geen toeval zijn’ van de Volkskrant te luisteren. Deze podcast gaat niet over complottheorieën, maar over het werk van geheime diensten. Waar dit onderwerp overlapt met complottheorieën, is dat je je tijdens het luisteren steeds afvraagt wat de waarheid is en of het onwaarschijnlijke verhaal van Bart waar kan zijn.

Hoe kan je een complotdenker op andere gedachten brengen?

Hoe kan je het gesprek aangaan over complottheorieën? En is het mogelijk complotdenkers op andere gedachten te brengen?

Complotdenkers zijn uitermate kritische denkers. Ze zijn namelijk kritisch op bijvoorbeeld de overheid of op zaken die onlogisch lijken. Waar ze minder kritisch op zijn is hun eigen onderzoeksmethodiek en houding: ze passen de werkelijkheid aan naar hun theorie in plaats van andersom. Zie iemand daar maar eens van te overtuigen.

Waarom het zo lastig is iemand op andere gedachten te brengen

Iedereen die weleens zijn ongelijk heeft moeten toegeven weet hoe vervelend dat kan aanvoelen. Stel je nu eens voor dat je hele identiteit is opgebouwd rondom een bepaalde complottheorie. Hoe kan je dan nog toegeven dat je het bij het verkeerde eind had? Wat blijft er dan nog over van jou als persoon? En wat te denken van de sociale kringen waarin je je begeeft? Je kan in zo’n geval op zoek naar een nieuwe identiteit én nieuwe vrienden.

Mensen met een rotsvaste overtuiging ga je niet veranderen. Daarover kan je meer lezen in het boekWhen prophacy failsuit 1956. Dit boek gaat over een groep mensen in Chicago, ‘The Seekers’, die geloofden dat de wereld op 21 december 1954 zou vergaan. The Seekers zonderden zich rond deze datum af in een huis om daar gezamenlijk het einde der tijden af te wachten. Uiteindelijk bestond de wereld na 21 december 1954 nog steeds. Hoe gingen the Seekers daarmee om? Binnen de groep pasten de individuen die het sterkste geloofden in de theorie deze simpelweg aan: doordat zij zo goed hadden gebeden was de wereld gespaard!Cognitieve dissonantiein optima forma. Er is zelfs een specifieke naam voor dit fenomeen, namelijk het ‘backfire effect’: wanneer tegenstrijdige informatie aan het licht komt raak je nog sterker overtuigd van je eigen gelijk.

Als je ergens voortgang wilt boeken, richt je dan op de mensen die twijfelen. De mensen die met de meute meelopen, niet omdat ze het fundamenteel eens zijn, maar omdat ze bang zijn en toch ergens in willen geloven. Ook bij the Seekers zag je dat de minder overtuigde leden de groep verlieten nadat de wereld niet was vergaan.

De manier om toch toenadering te zoeken

Het zal je niet verbazen, maarals je in gesprek wiltgaan met een complotdenker dan heeft het weinig zin met harde feiten te komen of er keihard tegenin te gaan. Stel jezelf allereerst de vraag: “Wil ik deze persoon echt begrijpen?” Als dat niet het uitgangspunt is, dan heeft het weinig zin een gesprek te voeren.

Vervolgens is een gesprek met een complotdenker niet veel anders dan een gesprek met eender wie die er een sterk andere mening dan jij op nahoudt.In zijn boekThe 7 habits of highly effective peoplenoemt Stephen Covey dit principe ‘Seek first to understand, then to be understood’.Dit houdt in dat je oprecht probeert de ander te begrijpen doorempathisch te luisteren.

Focus je in het geval van complotdenken niet op het begrijpen van de complottheorie, maar op het begrijpen hoe de ander tot zijn wereldbeeld komt. Als je oprechte interesse in de ander toont,dan is de kans op een tegenvraag naar jouw beweegredenen ook groter. Mocht het zover komen, probeer het kritisch denkvermogen van de complotdenker dan langzaam te laten aanwenden richting het eigen denkproces.

Het meest genuanceerde beeld van complotdenkers dat ik ben tegengekomen komt van onderzoeker Jaron Harambam. Hij heeft zich ondergedompeld in de Nederlandsche complotcultuur met de oprechte intentie die beter te begrijpen. Zijn proefschrift ‘The truth is out there: conspiracy culture in an age of epistemic instability’ is een fantastisch praktijkvoorbeeld van het principe dat Stephen Covey in zijn boek heeft beschreven en een absolute must read voor iedereen die hier meer over wil weten.

Wat is waar?

De wereld is complex en het is een illusie te denken dat er een moment komt waarop je alles begrijpt en doorziet. Kan je überhaupt spreken over iets als ‘de waarheid’? Wordt de wereld niet veel meergevormd door je eigen overtuigingendan door alles wat om je heen gebeurt? De wereld lijkt als een plaatje waar je meerdere dingen in kan zien, afhankelijk van hoe je kijkt.

Voor zover we al allemaal naar dezelfde wereld kijken, trekken we elk onze eigen conclusies. Niet iedereen is op andere gedachten te brengen. Als we focussen op degenen die bereid zijn te luisteren en zelf ook oprecht proberen de ander te begrijpen, dan kunnen we wellicht nog van elkaar leren.

There are no facts only interpretations

Friedrich Nietzsche